Nie wszystkim pracownikom przysługują te same prawa i nie wszystkich obowiązują te same przepisy. Zakres pracowniczych przywilejów i powinności zależny jest od formy zatrudnienia.

Polski system prawny umożliwia nawiązanie stosunku między pracodawcą a pracownikiem na podstawie trzech umów: umowy o pracę, umowy-zlecenia oraz umowy o dzieło. Osobnym rodzajem umowy jest kontrakt zawierany między dwoma podmiotami gospodarczymi (business to business). W niniejszym artykule pochylimy się nad wszystkimi tymi rodzajami umów z perspektywy praw i obowiązków pracownika (tudzież kontrahenta, jeśli mamy na myśli przedsiębiorstwo), wyłączywszy umowę o dzieło, która pod wieloma względami przypomina umowę-zlecenie i w związku z tym nie wymaga osobnego omówienia.

Umowa o pracę: prawa i obowiązki pracownika

Do obowiązków pracownika zatrudnionego na podstawie umowy o pracę należy w pierwszej kolejności sumienne wykonywanie zadań powierzonych przez pracodawcę. Wyjątkiem od tej reguły są polecenia niezgodne z przepisami prawa lub naruszające jakikolwiek zapis w umowie. Ponadto pracownika obowiązuje:

• stosowanie się do oczekiwań przełożonego w zakresie czasu wykonywanej pracy,
• przestrzeganie regulaminu oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy (np. w zakładach produkcyjnych należy utrzymywać w należytym stanie maszyny i urządzenia używane w procesie produkcji, informować przełożonego o zaobserwowanych usterkach i nie pozostawać biernym w obliczu zagrożenia czyjegoś zdrowia bądź życia),
• ochrona mienia składającego się na wyposażenie zakładu pracy,
• zachowywanie w tajemnicy poufnych danych firmowych, których upublicznienie mogłoby pociągnąć za sobą negatywne konsekwencje dla pracodawcy,
• przestrzegania w zakładzie zasad współżycia społecznego.

Pracownikowi przysługuje również szereg następujących praw:

• prawo do wykonywania pracy w odpowiednich warunkach, określonych w umowie o pracę, które nie mogą być mniej korzystne niż przepisy prawa pracy,
• prawo do otrzymywania odpowiedniego wynagrodzenia za wykonywaną pracę (co najmniej raz w miesiącu, w ustalonym terminie),
• prawo do płatnego urlopu wypoczynkowego, obejmującego 20 dni, jeżeli zatrudniony pracuje w zakładzie krócej niż 10 lat, lub 26 dni, jeżeli zatrudniony pracuje co najmniej 10 lat,
• pracownik ma prawo być traktowany przez pracodawcę na równi z innymi członkami zespołu, zajmującymi ten sam szczebel w hierarchicznej strukturze firmy.

Szczegółowe ujęcie obowiązków i przywilejów pracownika, uwzględniające wszystkie prawne niuanse, znaleźć można w Kodeksie pracy.

Umowa-zlecenie: prawa i obowiązki zleceniobiorcy

Zleceniobiorca zobowiązany jest przede wszystkim do starannego wykonania określonych w umowie czynności na rzecz lub w imieniu zleceniodawcy. Oprócz tego powinien udzielać temu ostatniemu informacji dotyczących przebiegu swojej pracy, jeśli zachodzi taka potrzeba, a po zakończeniu zadania – złożyć sprawozdanie, relacjonujące poszczególne etapy realizacji zlecenia.

Osoby pracujące w ramach umowy-zlecenia same decydują o czasie i miejscu pracy. W przeciwieństwie do pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę nie muszą stosować się do poleceń zleceniodawcy. Z drugiej jednak strony nie przysługuje im prawo do urlopu wypoczynkowego, choć mogą wynegocjować dla siebie płatną przerwę w pracy (więcej na ten temat przeczytasz tutaj). W razie wystąpienia powikłań zdrowotnych zleceniobiorcy korzystają z płatnego zwolnienia chorobowego. W uzasadnionych przypadkach mogą powierzyć realizację zlecenia osobie trzeciej, nie uchylając się jednak od odpowiedzialności za popełnione przez nią błędy.

Business to business (B2B)

Business to business to ogół relacji zachodzących między współpracującymi ze sobą firmami. Mowa tu o powiązaniach przedsiębiorstwa z kontrahentami, dostawcami, pośrednikami, dystrybutorami oraz punktami sprzedaży i świadczenia usług. Aby firma mogła sprawnie funkcjonować, musi korzystać z usług bądź produktów innych firm. Ogromną rolę w nawiązywaniu i podtrzymywaniu współpracy odgrywają systemy informatyczne.

Na każdym podmiocie gospodarczym współpracującym w ramach B2B z innymi podmiotami ciążą takie same obowiązki, jak na etatowym pracowniku. Jedyna różnica polega na tym, że firma będąca zleceniodawcą (tak określimy umownie przedsiębiorstwo korzystające z usług innego przedsiębiorstwa) nie ma wpływu na to, jak długo i w jakich warunkach pracuje podmiot będący zleceniobiorcą. Kontrakt B2B tego nie określa. Podobnie ma się rzecz z urlopem – zleceniodawca nie może decydować o terminie i długości urlopu wypoczynkowego zleceniobiorcy. W kontrakcie nie ma ani jednej wzmianki o urlopie. Jeśli jedna ze stron chciałaby wziąć urlop, firmy porozumiewają się ze sobą co do przerwy w realizacji zleceń na mocy nieformalnej, dżentelmeńskiej umowy.

Z tymi korzyściami idą jednak w parze pewne niedogodności. Zleceniobiorca pracujący w ramach kontraktu B2B pozbawiony jest praw pracowniczych. O prawie do urlopu już wspomnieliśmy. Podobnie jest ze zwolnieniami lekarskimi – nie mają one mocy obowiązującej w ramach B2B. Kodeks pracy nie znajduje żadnego zastosowania w określaniu stosunków prawnych między współpracującymi ze sobą przedsiębiorstwami.

Jak więc widzimy, formy zatrudnienia wpływa w znaczący sposób na zakres praw i obowiązków pracownika tudzież zleceniobiorcy. Trudno wyrokować, która z nich jest dla niego najbardziej korzystna. Umowa o pracę zapewnia najwięcej praw, ale z drugiej strony pozbawia elastyczności. Umowa-zlecenie jest mniej restrykcyjna, lecz nie przewiduje urlopu oraz wielu innych praw pracowniczych. Kontrakt B2B pod niektórymi względami jest bardziej atrakcyjny od umowy o pracę, ale wiąże się m. in. z koniecznością odprowadzania samodzielnie składek emerytalnych i nie gwarantuje urlopu ani zwolnień lekarskich. O tym, jaką postać prawną przybierze stosunek między pracodawcą a pracownikiem, decydują obie strony według swego uznania. Istotne jest tylko to, aby nie sprzeciwiał się on, jak określają to przepisy, naturze stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.